گز انگبین چیست؟

گزانگبین یا به عبارت صحیح ترانگبین گون چیست؟

- گزانگبین در منابع مختلف تحت عناوین گز خوانسار، انگبین گون، ترنجبین اصفهان و شهد پارسی نام برده شده است. طبق استاندارد شماره 2619 انگبین گون از نظر شیمیایی نوعی مان (manna) محسوب می شود که توسط حشره پسیل گز از خانواده Psyllidae با نام علمی Cyamophila astragalicola که قبلاً C. dicora نام برده می‌شد و در اثر تغذیه آن از شیره گیاه گون گزی با نام Astragalus adscendens حاصل می شود.

انگبین از نگاه مفسران، محققان:

در کتاب مفردات راغب واژه المنّ چنین تعریف شده است «شیئی کالطل فیه حلاوه و یسقط علی الشجر» «چیزی شبیه شبنم که در آن شیرینی است و بر درخت فرو می‌افتد» و در کتاب تفسیر پرتوی از قرآن آمده است «ماده آبکی که روی بعضی درختها شکرک می بندد، انگبین نامند.

دانکین (1980 م) برای مان (manna) دو منشاء کلی تعریف می کند:

1 – ترشحات گیاهی چه به طور طبیعی و چه بر اثر عمل حشره یا تیغ زدن به وسیله انسان.

2 – ترشحات مستقیم حشره بر روی گیاه میزبان.

در دایره المعارف بریتانیا واژه manna چنین تعریف شده است: «قسمی ماده خوراکی سفید رنگ و عسل مانند که مستقیماً به وسیله حشره و یا به کمک حشره بر روی گیاه تولید می شود».

بیش از 1000 سال پیش ابوریحان بیرونی به تولید شهد توسط حشره بر روی گیاه پرخار اشاره می کند.

ادوارد فردریک (1819 م) در سفرنامه خود آورده است:

در ایران غالباً با نوعی شیرینی پذیرایی می شود که یکی از ترکیبات اصلی آن ماده شیرین سفید صمغ مانندی به نام گزانگبین است که همراه با گلاب و آرد و مغز پسته به صورت قرص شیرینی به قطر تقریباً هشت سانتیمتر و ضخامت کمتر از یک سانتیمتر ساخته می شود.

درختچه ای که بر روی آن گز یافت می شود و سرشاخه‌های آن شباهت به جارو دارد گون می‌نامند. همه جا، روی سرشاخه های جوان و زیر بوته ها، تکه های گز همانند ریزه‌های نخ همراه با تعداد بی شمار حشرات کوچک به وفور دیده می شد. فردریک می‌گوید:‌ با نظر اهالی موافقم و بدون تردید، گز را تولید حیوانی می دانم. جالب توجه اینکه، نظریات فردریک بیشتر از یکصد و پنجاه سال مورد تأیید دیگران قرار نگرفت (گرامی 1998 م).

نیک نژاد (1355) و آئینه چی و همکاران (1355) مشخصات فیزیکوشیمیایی گزانگبین مشهور به گز خوانسار را معلوم نموده اند. تجزیه کمی آن به حالت تازه نشان داد که دارای 20/41 درصد قند احیا کننده فروکتوز، 60/31 درصد قندهای چندتایی (پلی ساکاریدها)، 00/2 درصد ساکارز (شکر معمولی)، 26/2 درصد خاکستر، 20/15 درصد رطوبت، 72/4 درصد ترکیبات غیرمحلول در آب (مانند ذرات گیاهی) و 02/3 درصد موسیلاژ و صمغ می باشد. به طور کلی عاری از گوگرد، ازت، تانن، آلکالوئید، و هالوژنها (کلر، برم و ید) است. حاصل هیدرولیز اسیدی پلی ساکاریدهای موجود در مان گون، گلوکز، زایلوز و مانوز می‌باشد.

اقوام یهود معتقدند، “این یک مائده آسمانی است که خداوند به قوم حضرت موسی (ع) اعطا کرده است” از آن به عنوان یک ماده مقدس و در مراسمی که برگزار می‌کنند استفاده می نمایند.

نتایج طرح‌های تحقیقات انجام شده:

- نعیم و بهداد (1366) نام علمی حشره مولد را Cyamophila dicora از خانواده پسیل ها اعلام کردند و ضمن توضیحاتی در مورد زیست شناسی آن از تعدادی عوامل محدود کننده پسیل مانند چرای دام، بوته کنی و بوته سوزی، زنبور پارازیتوئید نام بردند.

- باقرزاده و همکاران (1374) بهترین روش بهره برداری را تکان دادن بوته ها بجای ضربه زدن و با فواصل 6 روزه و در طی زمان برداشت 4 نوبت اعلام کردند.

- فقیه و همکاران (1376) ضمن بررسی بیولوژی حشره در منطقه کوهرنگ عواملی مانند زنبور پارازیتوئید، بوته کنی، آتش سوزی، عوامل اقلیمی، چرای دام و بهره برداری غلط را به عنوان عوامل محدود کننده پسیل گز اعلام کردند.

- سیف الهی (1378) و همکاران برای اولین بار پراکنش حشره مولد، تراکم نسبی آن در مناطق مختلف و گونه جدیدی از پسیل را که در مناطق محدودی از شهرستانهای فریدن و فریدونشهر کشف شد به عنوان دست آوردهای تحقیق خود اعلام کردند.

خواص دارویی آن چیست؟

این مان ماده ای ملین و تسکین دهنده است که می تواند در دردسینه و التهاب ریه مؤثر واقع شده و ناراحتی تنفسی را تا حدودی رفع کند. همچنین در درمان سرفه، خشونت سینه و تنگی نفس نقش داشته و می تواند به تقویت دستگاه گوارش و هضم و جذب مواد غذایی در بدن کمک کند. گز انگبین  همچنین ضد تومور مغزی ، ضد اسهال ساده و اسهال خونی ، ضد زخم روده و زخم معده می باشد.
 

موارد مصرف:

- بیشترین مصرف انگبین گون از گذشته تاکنون، در تولید گز معروف اصفهان بوده است. این ماده ضمن اینکه خواص متضاد چسبندگی و شکنندگی خود را به گز می‌بخشد باعث حفظ رطوبت گز و در نتیجه نرم و تازه ماندن آن برای مدت چندین هفته می شود. در حال حاضر به دلیل کاهش محصول گزانگبین در مراتع و افزایش قیمت آن (هر کیلوگرم 000/500 ریال) قنادها ترجیح می‌دهند، به جای آن از ترکیبات مصنوعی و مشابه مانند بادکا که نوعی گلوکز مایع است و قیمت پایین تری دارد استفاده کنند.

- مصرف دیگر آن در صنایع دارویی است. فروکتوز موجود در مان گون دارای خاصیت دارویی ویژه ای است که باعث شده در طب مورد توجه قرار گیرد. فروکتوز یا قند میوه، قند ساده ایست که به مراتب شیرین تر از ساکارز بوده و بطئی تر و کندتر از قندهای دیگر جذب می گردد. انگبین گون با داشتن حدود 40 درصد فروکتوز، همانند عسل یکی از منابع غنی این قند کمیاب است که می‌توان از فروکتوز آن برای کمک به اسپرم سازی انسان و نیز در افراد مبتلا به دیابت استفاده نمود.

- پورداوودی (1357) گزارش نمود از بین چسب‌های گیاهی برای تولید انواع قرص، گزانگبین در مقایسه با ژلاتین، تیلوز 4000، آکاسیا، پلی ‌وینیل پیرولیدون در الکل و آب، نشاسته و سریش از نظر سائیدگی، بازشدن قرص و سرعت حلالیت ارجحیت دارد.

وضعیت بازار گزانگبین در داخل و خارج از کشور چگونه است؟

- با توجه به اینکه این ماده منحصراً در بعضی مناطق از ایران تولید می شود و از قدیم‌الایام نیز خریداران مختلف به بازارهای شهرستانهای منطقه غربی استان اصفهان رجوع می کردند لذا خریداران خارجی مهمترین منبع تأمین این ماده را در ایران و اصفهان می دانند.

- صنف تولید کننده گز برای سفارش دهندگان خارجی خود، از درصد مختلف مان گون، برای تولید گز استفاده می کنند و با قیمت های متفاوتی به فروش می‌رسانند. لذا برای حفظ بازارهای خارج از کشور، تمایل زیادی برای خرید و استفاده وجود دارد.

گزانگبین چگونه تولید می‌شود؟

نوزادان حشره کوچکی به نام پسیل گزکه طول بدن آنها کمتر از 2 میلیمتر است عامل اصلی تولید گزانگبین هستند. نوزادان که اصطلاحاً پوره گفته می‌شوند از شیره گیاهی برگچه‌ها و سرشاخه‌های گون تغذیه نموده و پس از هضم و جذب مواد مورد نیاز خود مازاد مواد قندی و سایر مواد شیره را که نیاز ندارند، بدون وارد نمودن به معده اصلی مستقیماً از انتهای بدن خود خارج می‌کنند که به صورت رشته‌های باریک و سفیدرنگ روی سرشاخه‌های گون دیده می‌شود. افراد محلی این رشته‌های سفید رنگ را گزانگبین و گاهی به اختصار گز می‌نامند.